بحران کرونا بعنوان نخستین پدیده شناخته میشود که موضوع ظرفیت تولید را در سطح جهانی تحت تاثیر خود قرار داده است. در این حوزه مساله تاب آوری زنجیره تامین بسیار حائز اهمیت است. در طی دو دهه اخیر، محققان و پژوهشگران مدل هایی برای شناسایی نقاط بحران، تعریف اقدامات اصلاحی و مانیتونیگ در حوزه مدیریت ریسک را در زنجیره تامین معرفی نموده اند که استراتژی هایی چون انعطاف پذیری، ظرفیت مازاد و سطح موجودی انبار برای مقابله با شرایط برای مقابله با ریسک های زنجیره تامین بعنوان پرکاربردترین راهکار ها شناخته می شود. اما کرونا نشان داد که این استراتژی های سنتی کارایی لازم برای مقابله با تغییرات شرایط عرضه و تقاضا و از دست دادن راه های ارتباطی با تامین کنندگان را ندارد.

 دانستن این مطلب چه کمکی به ما میکند؟ در دوران کورنا شرکت ها از تامین مواد و تجهیزات مورد نیاز خود عاجز شدند. ما در این مطلب آخرین دستاوردهای علمی کاربردی خود را با شما در اینباره به اشتراک میگذاریم.

کشور چین به عنوان مرکز تجارت جهانی در حوزه تولید، اولین کشوری بود که دچار چالش ویروس کرونا شد، و ارتباطات اصلی بسیاری از زنجیره تامین های بین المللی نیز در چین قرار داد، به طوری که بیش از 200 شرکت از 500 شرکت برتر از نگاه Fortune Global در سال 2020 در شهر ووهان چین (منشا ویروس کرونا) حضور فعال داشته که 94% از 1000 شرکت برتر این لیست از بحران کرونا بیشترین آسیب ها را دیدند. از آنجا که  هیچ راه حل جایگزینی برای مقابله با چنین شرایط اضطراری در برنامه های مدیریت ریسک زنجیره تامین ها، پیش بینی نشده بود لذا بسیاری از فرآیندهای تجاری در سراسر دنیا متوقف شدند و خسارت های فراوانی به آنها تحمیل گردید. (Ivanov, 2020; Fortune 2020)

از اینرو بررسی ها نشان داده است که باید بُعد جدیدی در ادبیات تاب آوری زنجیره تامین تعریف نمود تا محیط های کسب وکار بتوانند به سرعت از خسارات اقتصادی ناشی از بحران هایی مانند کرونا جلوگیری کنند.

به طور مثال، شرکت خودروسازی SGMW چین در دوران کرونا خط تولید خود را برای تولید اقلام بهداشتی و ماسک های بهداشتی که از تقاضای بیشتری برخوردار بودند، به سرعت تغییر داد. چرا که تقاضا برای خرید خودرو به عنوان یک کالای غیر ضروری و لوکس در این دوران به شدت کاهش یافته و در عوض نیاز به کالاهای اساسی دیگری مانند محصولات بهداشتی و داروهای خاص به شدت  افزایش یافت.

زمانی که تعادلات میان عرضه و تقاضا از بین میرود و راه های دسترسی به  منابع زنجیره ارزش قطع میشود، می­بایستی راهکارهایی برای جلوگیری از بروز بحران درنظر گرفت تا اثرات منفی ناشی از آن را خنثی نمود.

به طور مثال هر کشور در زنجیره­ تامین­های استراتژیکی خود مانند مواد غذایی، دارویی و بهداشتی در شرایط کرونا نیاز به استفاده از الگوهای جهانی برای کاربرد محلی (Glocalization) داشته تا بتواند مسیرهای جدیدی برای افزایش قابلیت اطمینان در زنجیره تامین ها را ایجاد نماید. نمونه های بارزی از این موارد نیز میهن عزیزمان در زمان جنگ تحمیلی تجربه کرده است؛ کارخانجاتی مانند تراکتورسازی تبریز و شرکت هپکو اراک با انجام تغییرات سریع در خط تولید خود، تجهیزات و ادوات جنگی مورد نیاز نیروهای پشتیبانی را تولید کردند.

توجه به تغییر تقاضا و سبک خرید مردم و راه­کارها

از طرف دیگر سنجش میزان توانایی لازم برای مقابله با بحران تنها به زیرساخت های تولید محدود نمیشود بلکه شامل توانایی پاسخگویی به نوع تقاضاهای ایجاد شده نیز می شود. چرا که نوع و سطح تقاضا مردم در رابطه با بحران های سلامت و نیز سبک خرید مردم به دلیل شرایط ایجاد شده تغییر کرده است.

بعنوان مثال شرکت­های تولید کننده اقلام بهداشتی در مواجه با تقاضای خرید کالاهایی که تاکنون هیچ محبوبیت بالایی بین مردم نداشته اند، دچار مشکلات بزرگی شدند بطوری که هیچ آمادگی برای پاسخگویی به افزایش تقاضا در خرید این نوع کالاها وجود نداشت بیشتر این شرکت ها در تابستان امسال با سفارش هایی به میزان 5 برابر پیش بینی تولید یک ساله خود روبرو شدند که با مشکلاتی مانند ظرفیت محدود تولید، دسترسی نداشتن به منابع مواد اولیه، عدم داشتن سیستم های برنامه­ریزی تولید برپایه فشارهای به وجود آمده و.. مواجه شدند.

یکی از دلایل توقف تولید کسب و کارها در شرایط بحران کروانا، عدم توانایی در برقراری ارتباط به صورت موثر بین تامین کنندگان و حلقه های زنجیره ارزش بوده است. بحران کرونا نقایص تولید به صورت تک منبع بودن و یا همکاری با یک وندور در تکمیل بخش­های مختلف خط تولید را نمایان کرد.  یک بحران، لایه ها و حلقه های ضعیف تر را سریع تر از بین می برد.

گروه مطالعاتی 3D-Hubs در ماه اخیر گزارشی از اثرات کرونا بر کسب و کارها و زنجیره تامین کالاها منتشر کرده است، که در آن 96% شرکت ها اعلام داشتند که موضوع تاب آوری زنجیره تامین را به یکی از برنامه های اصلی در حوزه برنامه ریزی استراتژیک زنجیره تامین (ریسک زنجیره تامین) اضافه خواهند نمود ولی همچنان نیمی از آنها اقدامی برای آن تاکنون انجام نداده اند. و60% شرکت های حاضر در این تحقیق تمایل خود را برای توسعه زنجیره تامین خود به لحاظ گستردگی جغرافیایی بیان داشتند.

از آنجا که تغییرات تقاضا در بعضی از مواقع غیر قابل پیش بینی بوده و آگاهی از اطلاعات در دسترس حلقه­های توانمند زنجیره تامین از اهمیت بالایی برخوردار است لذا میباستی به دنبال راهکاری بود که بتوان از توانایی های شناسایی شده حلقه های زنجیره تامین جهت اعمال تغییرات سریع در برنامه ریزی تولید استفاده نمود تا توقف خط تولید و خلل های احتمالی را به حداقل رساند.

یکی از راهکارهای تعریف شده در این حوزه، حذف تعلل از سیستم های اطلاعاتی شرکت ها و ایجاد یک اکوسیستم قوی بین خطوط ارتباطی تامین کنندگان و تامین کنندگانِ آنها معرفی شده است.

در اینباره این فیلم از کارگاه آموزشی تضمین فروش ، تدریس آقای دکتر احسان ابراهیمی را میتوانید مشاهد نمایید.

به طور مثال در شکل ذیل، قابلیت های مشترک یک شبکه خوشه بندی شده در حوزه تکنولوژی های دیجیتال نمایش داده شده است. که در آن 78 شرکتی که در توانایی تولید بلندگوهای خودرو و سیتسم ها و تجهیزات حرفه­ای صوتی را دارند، گردآوری شده است. این مثال نشان میدهد که میتوان با شناسایی و تهیه نقشه های خوشه­بندی تامین کنندگان جایگزین، ظرفیت بالایی را در مواجه با تغییر تقاضا ایجاد نمود. در این زمنیه یک شرکت فعال در حوزه تجهیزات پزشکی توانسته است با این قابلیت، 600% شبکه تامین کنندگان خود را افزایش دهد. (mckinsey.com) همچنین با استفاده از تکنیک های ارزیابی ریسک همچون تکنیک تجزیه و تحلیل سناریو، میتوانید ضعف های سیستم تدارکات و لجستیک خود را جهت افزایش انعطاف پذیری، کاهش دهید.

شرکت هایی که خطوط تولید آنها از سیستم های اتوماسیون فرآیند بهره مند بودند، توانستند  تولیدات خود را در شرایط تغییر تقاضا بین 5 تا 10 برابر سریعتر انجام دهند. اتوماسیون سازی در فرآیندهای امکانپذیر خط تولید، بعنوان یکی دیگر از راهکارهای موثر در کاهش اثر شرایط بحران کرونا بر زنجیره تامین معرفی شده است. بطوری که جهت بهره مندی بهتر از دانش متخصصین  و استفاده از آنها در سطوح بالاتر سازمان، میتوان کارهای کف کارخانه و تولیدی را به صورت اتوماسیون درآورد و آنها به ماشین و نرخ استفاده از اپراتور را کاهش داد. که علاوه بر کاهش هزینه های نیروی انسانی، تسریع در تولید و کاهش زمان تولید را نیز فراهم خواهد آورد. همچنین در این راستا میتوان از هوش مصنوعی برای مواردی چون پیش بینی توقف و شکست در ایستگاه های کاری و بهینه سازی سیستم های تدارک بهره برد که خوشبختانه در این زمینه نرم افزارهای حوزه ERP نیز میتواند کمک شایانی به شرکت­ها نماید.

الگوهای جهانی برای کاربرد محلی – نظام کار ایمِن

در اختیار داشتن سیستم های تولید و شبکه لجستیکی انعطاف پذیر از سوی موسسه های مشاور کسب و کار جهانی برای مقابله با ریسک های زنجیره تامین همواره توصیه شده است. در ایران نیز پاندمی کرونا شرایطی را بوجود آورد که کارآفرینان و مدیران ارشد کسب و کارها برای کاهش تهدیدها و بهره گیری از فرصت های آتی در دوره پساکرونا و ایجاد ظرفیت های لازم برای پاسخگویی به تقاضای انباشته شده، به استراتژی های تاب آوری زنجیره ارزش (resilient supply chain) روی آورده اند که از الگوهای جهانی برای کاربرد محلی (Glocalization) بهره­مند شده اند؛ به عنوان یکی از مدل های بومی شده، میتوان “نظام کار ایمن” را معرفی نمود که در قالب یک الگوی کارامد برای صنایع کشور و نیز برای حفظ سطح اثربخشی فعالیت های صف و ستاد سازمان شناخته می شود، که بکارگیری و پیاده سازی آن میتوان اثر منفی شرایط بحران بر تعهدات ارائه شده به مشتریان را تا حد قابل قبولی کاهش داد. سرفصل های اصلی نظام کار ایمن در حوزه هایی چون توجه به وضعیت سلامت و آموزش پرسنل، تهیه و ایجاد اکوسیستم و نقشه­های خوشه­بندی از تامین کنندگان دارای توانایی های مشابه، و نیز توجه ویژه خلق نوآوری در خطوط تولید، تعریف میشود.

بعنوان مثال در حوزه تولید کاتالیست بعنوان یکی از حلقه های زنجیره انرژی، که بلحاظ دانش فنی و تکنولوژی تولید نیز در زمره پیشرفته­ترین کالاها شناخته شده و همچنین از لحاظ اهمیت بعنوان کالایی استراتژیک برای صنایع شناخته میشود، بحران توقف خط تولید باعث ایجاد چالش و بحران در صنایع مصرف کننده کاتالیست می گردد. که در این راستا شرکت دانش بنیان نفت و گاز سرو با به کارگیری این مدل در حوزه های تولید و ستادی خود توانسته است در طول یک سال اخیر و از زمان آغاز بحران کرونا، نرخ سلامت افراد و نرخ خرابی و توقف خط تولید را تحت کنترل خود در آورد.

ابتدای سال 2021، فرصتی طلایی برای صنعت با افزایش شدیدی تقاضا

وضعیت رفتار خرید مشتریان و چگونگی تغییر آن در دوران پسا کرونا موضوعی است که مدیران کسب و کار علاقه مند به کسب آگاهی نسبت به آن هستند. در گزارشی که توسط موسسه Bain & Company منتشر شده است، مقایسه ای بین رفتار بازار مصرف قبل و بعد از زمان 3 بحران جهانی که عبارتند از شیوع بیماری سارس در سال ۲۰۰۳ در چین،  فاجعه نیروگاه اتمی فوکوشیما در سال ۲۰۱۱ در ژاپن، شیوع مرس در سال ۲۰۱۵ در کره جنوبی ارائه گردید، این گزارش رفتار مصرف کنندگان را در سه مرحله شُک بازار (outbreak spread) ، ریکاوری (steady Recovery) و مرحله پایداری بازار (Market Stabilized) تقسیم بندی کرده است. در دوران شُک علاوه بر کاهش تقاضای خرید، به دلیل شرایط قرنطینه، ارسال کالا در شبکه های لجستیکی نیز با مشکل روبرو شده و سطح موجودی عمده فروشی ها کاهش یافت و تعادل موجود بین عرضه و تقاضاها از بین رفت و تعطیلی کارخانجات را  در پی  داشت. موضوعی که در ماه های ابتدایی شیوع ویروس کرونا شاهد آن در سطح جهانی و کشور خود بودیم. این دوران در زمان شیوع  بیماری سارس حدود 2 ماه طول کشید و زمان ریکاوری بازار به مدت 3 ماه طول کشید. و در زمان فاجعه اتمی فوکشیما زمان بحران و شک بازار شدت بیشتری داشته و کاهش 12درصدی تقاضا در یک ماه ایجاد شده بود که زمان ریکاوری این بحران حدود 2 ماه به طول انجامید؛ و این دوران در زمان شیوع بیماری مرس درکره جنوبی  حدود 3 ماه طول انجامید و دوران ریکاوری بازار آن زمان باتوجه به همزمان شدن با فستیوال و جشنواره های پاییزی زودتر به نتیجه رسیده و ریزش بازار تا سطح قابل قبولی به دلیلی تقاضای تجمیع شده، جبران گردید.

در مورد شرایط کرونا ، در گزارشی که از 2000 مدیرفعال کسب و کار در سطح جهان نیز صورت گرفته است، بهبود شرایط اقتصادی بنگاه های اقتصادی نسبت به 6 ماه گذشته میلادی، وضعیت بهتری نداشته است. اما امید به بهبود شرایط اقتصادی و نیز امید به افزایش سود و تقاضای مشتری در شرایط بحران کرونا، نسبت به 6 ماه گذشته افزایش یافته است. و مدیران کمتری نسبت به وخیم تر شدن شرایط اقتصادی اظهار نظر داشتند. اعتقاد این افراد به گفته ریچارد هاس ، رئیس شورای روابط خارجی امریکا این است که دوره 10 ماهه شیوع بیماری ضربه سنگینی به کسب و کارها زده است و در این مدت مدیران و فعالان اقتصادی در تلاش بودند که با این شرایط سازگار شده و مدل های کسب و کار خود را برای رفع چالش های پیشرو تغییر داده اند و از اینرو امید به رونق اقتصادی در سطح بین الملل مثبت گزارش می­شود. که این نشان میدهد که بازار از ماه ششم میلادی در سال 2020 به سمت ریکاوری رفته و بازارهای جهانی همچنان در این شرایط قراردارند و با اخبار منتشر شده در ماه جاری مبنی بر دستیابی به واکسن کرونا، شرایط ریکاوری وضعیت بهتری را پیدا کرده است.

متداول ترین مدل­های ریکاوری بازار، شامل سه مدل جهانی است که مدل اول مربوط به محصولاتی بوده که مصرف روزانه داشته و صنایعی چون تولید مواد غذایی کودک و تولید غذاهای آماده و نیمه آماده جزء این دسته به شمار می آیند. به دلیل آنکه این نیازها انباشته نمی شوند، لذا میزان مصرف روزانه این کالاها تغییر نکرده و به سرعت بازار این محصولات ریکاور و ترمیم می شوند. مدل دوم مربوط به محصولات و کالاهایی است که از جنس بحران شناخته شده و صنایعی چون مواد شوینده به دلیل حجم خرید قبلی و موجود باقی مانده در نزد مصرف کننده ها، زمانی بیشتری برای شکل تقاضای جدید را سپری خواهند نمود. اما مدل سوم، به دلیل شکل گیری تقاضای انباشته و برآورده نشدن تقاضا در طول یک مدت (مانند خرید پوشاک توسط مردم) این تقاضا بعد از دوران شک بازار به بازار وارد شده بطوری که تقاضای وارد شده با شدت زیادی (Rapid Recovery) نیز همراه است.

تقاضا تجمیع شده برای اکثر صنایع و در شرایط کرونا منطبق بر مدل سوم است چرا که تفاوت معناداری بین زمان و شدت حادثه وجود دارد که بر اساس پیش بینی های ارائه شده توسط موسسه Oxford Economics این تقاضا به سرعت در نیمه نخست سال 2021 ایجاد خواهد شد. همچنین بر اساس این گزارش میزان تغییر در پیش بینی تولید ناخالص کشورها (GDP) در سال­های آینده به این صورت خواهد بود که رشد شاخص تجاری در سال 2021 با افزایش 6% نسبت به سال 2019 همراه بوده بطوریکه این مقدار برای قاره آسیا و اقیانوسیه (به غیر از کشور چین) 4% و در اروپا 5% افزایش گزارش شده است.

پیش بینی دوره ریکاوری و پایداری صنایع تولیدی کشور چین

تقریبا 8% از بخش تولید چین مربوط به صنعت خودرو است. در آخرین گزارش Baker McKenzie دوران بازگشت تقاضا و به تعادل رسیدن عرضه و تقاضا در بخش های تولیدی کشور چین اینگونه است که باتوجه به کاهش 19درصدی که صنعت خودروسازی چین شاهد آن بوده ایم (که منفی بر کشورهای همسایه و همچنین اقتصاد جهانی گذاشته است)، این روند بازگشت تا پایان نیمه دوم سال 2021 ادامه خواهد داشت. و جبران کاهش تولید صنایع الکترونیکی نیز تا پایان نیمه اول سال 2021 به طول خواهد انجامید. این موضوع برای صنایع نساجی شرایط بهتری داشته و در سال میلادی آینده به وضعیت رشد نسبت به اواخر سال 2019 بازخواهد گشت.

تاب آوری در کسب و کارهای ایرانی

در ایران نیز طی 6 ماه نخست سال ، طبق نظرسنجی های بعمل آمده در خصوص موضوعات مشاور کسب و کار، مساله افزایش نرخ ریزش مشتریان و یا از دست دادن مشتری موضوعی بوده است که بسیاری از کسب و کارها از آن رنج می برند. براساس نظرسنجی مرکز آمار ایران، 38% کسب و کارهای کشور به طور کامل تعطیل و 17% از آنها با نیمی از ظرفیت خود در حال فعالیت هستند که بیشترین آثار سو آن در حوزه خدمات معرفی شده است. این رکود به دلیلی کاهش تقاضا و کاهش فروش محصول و خدمات به بیش از 50% بوده که بیشترین اثر کاهش فروش در حوزه کشاورزی بدست آمده است. این وضعیت بر اشتغال جامعه نیز بی تاثیر نبوده است. بطوری که در این بازه‌ی زمانی، در ۲۵ درصد از کل بخش‌های کسب و کار، حداقل یک نفر از دورکاری استفاده کرده و نزدیک به 30درصد از کسب و کارها مجبور به تعدیل نیرو شده اند.

وضعیت آسیب پذیری فعالیت کسب و کارها در دوران کورنا

حوزه فعالیت	تغییر در تقاضا
فعالیت کاملا تعطیل	38%
فعالیت با کمتر از 50% ظرفیت	18%
فعالیت با 50% از ظرفیت	17%
فعالیت با بیشتر از 50% ظرفیت	5%
فعالیت با تمام ظرفیت	22%

 

بیشترین آسیب پذیری ناشی از شیوع کرونا در کشور مربوط به حوزه خدمات گردشگری و سفر با کاهش بیش از70 درصدی تقاضا است. سوپرمارکت های آنلاین و کسب و کارهای اینترنتی که در حوزه خدمات رسانه فعالیت میکنند در دوره شیوع کرونا به طور میانگین با افزایش حدود 50 درصدی تقاضا رو به رو شدند. پر رونق ترین کسب و کارهای اینترنتی از زمان شیوع کرونا در کشور مربوط به برگزاری آنلاین سمینارها بوده که افزایش 400 تا 900 درصدی تقاضا را تجربه کرده­اند.

بررسی شدت آسیب پذیری صنایع آنلاین در دوران  بحران کرونا

حوزه فعالیت	تغییر در تقاضا
خدمات گردشگری و سفر	-70%
سوپرمارکت های آنلاین	+50%
خدمات فیلم و رسانه	+50%
خدمات آموزش آنلاین	+750%

دانشکده مدیریت دانشگاه تهران ابعاد اثرگذاری کرونا درکشور را در 5 حوزه بازاریابی و فروش، نیروی انسانی، زنجیره تامین، ، مالی و مدیریت استراتژیک تعریف کرده است. بر اساس این تقسیم بندی، لیستی از راه­کارهای دارای کارایی بیشتر در پایان این مقاله تهیه شدها ست که به شرح آنها می پردازیم.

از راهکارهای قابل اجرا برای ارتقای توانمندی بازاریابی شرکت ها در شرایط کرونا میتوان به مورادی چون استفاده از استراتژی نگهداشت مشتری، توجه به نقشه سفر مشتری و نقاط تماس با مشتری، دسته بندی مشتریان و شناسایی آسیب پذیرترین دسته از مشتریان، استفاده از بسترهای دیجیتال مارکتینگ برای فروش، توسعه سبد محصولات با نوآوری سریع، مبتنی بر نیازهای مشتریان اشاره نمود. در این میان بیشترین کارایی اقدامات به کارگرفته شده مربوط به مواردی چون تغییر خطوط تولید برای تولید مواد ضدعفونی، تمرکز بیشتر بر فعالیت در شبکه های مجازی مانند بستر اینستاگرام، برگزاری وبینارهای آموزشی در بسترهایی مانند سایت ایوند، ارائه خدمات کسب وکارها به صورت دورکاری، کاهش تنوع محصولات و تمرکز بر محصولات اصلی به دلیل مشکل حمل و نقل بین استان ها اشاره نمود. که مواردی چون ارائه خدمات در محل مشتری، ارائه زمان تنفس برای بازپرداخت اقساط مشتریان، راه اندازی کمپین های آگاهی عمومی درباره کرونا و تخصیص هزینه های تبلیغات برای اقشار آسیب دیده از بابت کرونا، شروع به فروش غذای نیمه آماده بیرون بر در برخی رستوران‌ها به عنوان پرتکرارترین اقدامات به کارگرفته شده در عرصه های بین الملل نیز معرفی شده است.

درباره راهکارهای قابل اجرا به منظور حمایت از سرمایه های انسانی در شرکت های ایرانی در مقابله با بحران کرونا میتوان به مواردی چون دورکاری،کم کردن ساعت کاری پرسنل، کاهش حقوق کارکنان به جای تعدیل نیرو، پرداخت حقوق کامل پرسنل و حذف اضافه کاری، و ارائه مرخصی های با حقوق بوده است.  همچنین در حوزه مسئولیت اجتماعی حوزه بین الملل نیز، برخی شرکت های پیشرو در این حوزه به پرسنلی که به ارائه خدمات به مردم در شرایط بحرانی ناشی از کرونا می پرداختند تا 1000 دلار پاداش نیز پرداخت کرده اند.

نوآوری در روش های تامین مواد اولیه ، کاهش هزینه‌های غیرضروری، استفاده از وام های صندق نوآوری و شکوفایی برای استارت آپ‌ها و کسب و کارهای آنلاین، افزایش زمان بازپرداخت بدهی‌ها ، ترسیم و تدوین چشم‌اندازهای جدید برای سازمان به عنوان موارد پیشنهادی برای ارتقاء وضعیت فعالیت سازمان ها در حوزه های برنامه­ریزی استراتژیک و مدیریت مالی پیشنهاد میگردد.

امید است با پشت سر گذاشتن شرایط کنونی در سریعترین زمان ممکن، و با به کارگیری الگوهای کارآمد جهانی، بتوانیم بدنه و ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و صنعت خود را در برابر شرایط مشابه آینده مقاوم و تضمین نماییم.

این مقاله در نشریه آینده نگر ، از انتشارات اتاق بازرگانی ایران به چاپ رسیده است.

اگر این مطالب را پسندید، نظرات خود را در پایین این مطلب با ما به اشتراک بگذارید.